حکایت صنعتی که ملی شد و با تحریم هم زیستی کرد - اخبار ورزشی

ماده واحده ملی شدن صنعت نفت، 42 سال بعد از جوشیدن اولین قطره های طلای سیاه روی خاک مسجد سلیمان، در مجلس شورای ملی تصویب شد و 5 روز بعد یعنی 29 اسفند 1329 با مهر تایید مجلس سنا بر روی این مصوبه، روز تاریخی در میدان اقتصاد و سیاست ایران به ثبت رسید.

69سال پیش حکم آزادی نفت ایران از دست شرکت انگلیسی صادر شد تا فشارهای تحریمی انگلستان برای مقابله با این طرح نیز آغاز گردد. محمد مصدق در روزهای صدارتش بر دولت طرح ریاضت مالی را برای قطع وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی به اجرا گذاشت اما با گذشت نزدیک به 7 دهه از آن تصمیم همچنان اقتصاد ایران پیروز به جدایی از نفت نشده است تا این بار تحریم های آمریکا در اواخر دهه 90 شمسی یادآور فشارهای انگلیس در دهه 30 شده باشد.

روایت های تاریخی نشان می دهد که انگلیس برای جلوگیری از به ثمر نشستن حرکت ملی شدن صنعت نفت، به تحریم نفت ایران درنیمه اول سال 1330 با هدف به خطر انداختن ثبات سیاسی و مالی ایران پرداخت. انگلیس به تمام خریداران نفت خام ایران هشدار داده بود که نفت ایران را خریداری ننمایند. مصدق که آن موقع به نخست وزیری رسیده بود، برای خنثی کردن توطئه انگلیس و کسب درآمد برای کشور، ترجیح داد نفت خام را با تخفیف به مشتریان بفروشد. درآمدی که دولت مصدق با فروش تخفیفی نفت خام و فرآورده نفتی برای کشور کسب کرد دو برابر رقمی بود که شرکت نفت انگلیس و ایران بابت فروش سالانه 31میلیون تن نفت خام به ایران پرداخت می کرد.

از 29 اسفند 1329 که ملی شدن صنعت نفت به تصویب رسید تا 29 مرداد 1332 که کودتاچیان مسلط شدند و مصدق دستگیر شد، 29 ماهِ پر تلاطم در تاریخ سیاسی و مالی ایران به ثبت رسیده است.

محمدعلی موحد تاریخ نگاری که کتاب خواب آشفته نفت را تالیف نموده و دو جلد از این مجموعه 4 جلدی را به ماجرای ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد اختصاص داده این 29 ماه را اینگونه تقسیم بندی نموده است: حکایت 29 ماهی را که با تصویب اصل ملی شدن صنعت نفت در 29 اسفند 1329 آغاز یافت و با تسلط کودتاچیان و بازداشت مصدق در 29 مرداد 1332 خاتمه یافت را به سه دوره تقسیم نموده ام؛ دو دوره هشت ماهه و یک دورة سیزده ماهه. هشت ماه اول را دوران امیدواری ها نامیده ام، هشت ماهة دوم را دوران سرخوردگی ها و تلخ کامی ها خوانده ام و دوران سوم را سیزده ماه نحس نام نهاده ام. هشت ماه اول ایامی بود فراموش نشدنی مملو از شور و شوق و امید و غرور، شاهد همدلی ها و یکدستی ها که چراغ نشاط در خانه ها روشن بود. در هشت ماه دوم آن رایحه امید که در درودشت و شهر و روستای ایران زمین موج می زد فروکش کرد و در سیزده ماه سوم از آن سموم که رفع بوستان گذشت نه عطر گلی ماند و نه بوی یاسمنی. دوران نهضت ملی نفت روی هم رفته البته در بسط آگاهی های مردم مؤثر افتاد. تأکید مصدق بر ماهیت تشریفاتی اختیارات شاه و تلاش برای برون کشیدن قدرت عمومی (ارتش) از زیر سلطه او و تبیین لازم و ملزوم هم بودن اختیارات یا مسئولیت از فصول برجسته در تاریخ دموکراسی ایران است.

بزرگترین صنعت ایران چگونه به دنیا آمد؟

مظفرالدین شاه در سال 1901 میلادی پای قرارنامچه ای را امضا کرد که بر اساس آن امتیاز استخراج و بهره برداری از نفت در سراسر ایران به استثنای ایالات شمالی شامل گیلان، مازندران، گرگان، خراسان و آذربایجان برای مدت 60 سال به دارسی واگذار شد. 7 سال پس از این تاریخ یعنی سال 1287 شمسی شرکت انگلیسی در مسجد سلیمان به نفت رسید و بهره بردار یاز این منابع زیرزمینی را آغاز کرد. پس از 35 سال از این بهره برداری، کشورهای دیگر نیز به فکر نفوذ نفتی به ایران افتادند.

دولت شوروی در سال 1322 خواهان کسب امتیاز نفت شمال شد تا در ایران رگه هایی برای مقابله با نفوذ نفتی ایجاد گردد.

انگلیس که متوجه مخالفت های داخلی ایران با قرارداد نفتی شده بود، برای رسیدن به فرمولی که بتواند مخالفت های داخلی را سرکوب کند، وارد عمل شد.

در سال های 1326 و 1327 مذاکراتی بین نویل گس، از مقامات شرکت نفت ایران و انگلیس و عباسقلی گلشائیان، وزیر دارائی دولت محمد ساعد انجام شد و حاصل آن قراردادی بود که به قرارداد الحاقی گس- گلشائیان معروف شد. طبق این قرارداد، حق نشر ایران از نفت جنوب افزایش می یافت ولی در عین حال قرارداد اصلی یعنی قرارداد 1933 تغییری نمی کرد بلکه بر پایه قانون استواری قرار می گرفت. دکتر محمد مصدق اگرچه در دوره پانزدهم در مجلس حضور نداشت ولی به یاری نمایندگانی از جبهه ملی مثل حسین مکی، مظفر بقائی و ابوالحسن حائری زاده توانست از تصویب آن جلوگیری کند و عمر مجلس پانزدهم به خاتمه رسید. شاه در این دوره به مقامات بریتانیا اطمینان می داد که اگر با اصلاحات او و افزایش اختیاراتش موافقت نمایند قرارداد الحاقی نیز به تصویب خواهد رسید. او بر اعمال نفوذ دربار و ارتش برای جلوگیری از انتخاب نمایندگان مخالف قرارداد در مجلس شانزدهم حساب می کرد.

با آغاز انتخابات و روشن شدن اعمال نفوذهای وسیع در جریان آن، دکتر مصدق با عده ای از همفکرانش در اعتراض به وضع انتخابات در دربار متحصن شدند. شاه با اکراه آنان را در کاخ پذیرفت ولی اعتراض آنان به انتخابات را قبول نکرد. دکتر مصدق و همراهانش در این تحصن جبهه ملی ایران را پایه گذاشتند که در سال های بعد نقش موثری در صحنه سیاسی ایران داشت. دکتر مصدق و چند تن دیگر از جبهه ملی در انتخابات مجلس شانزدهم (پس از ابطال صندوق های تهران و رأی گیری مجدد) به مجلس راه یافتند.

در 4 خرداد 1329 دکتر مصدق در نطقی مجلس مؤسسان را غیرقانونی خواند و به شاه نصیحت کرد که از اقدامات خلاف قانون اساسی مشروطه دوری کند. وی همچنین از دخالت های دربار و اشرف پهلوی و رییس ستاد ارتش در امور سیاسی کشور انتقاد کرد. او همچنین طرحی را برای تصویب پیشنهاد کرد که تصمیمات مجلس موسسان بی اعتبار شوند ولی این طرح تصویب نشد.

منصور برای جلب نمایندگان به خواسته های جبهه ملی با نظر مساعد برخورد می کرد. بالاخره منصور قرارداد الحاقی را به مجلس تقدیم کرد ولی نظری در موافقت با آن ابراز نکرد و خواست که مجلس قرارداد را آنالیز کند. بریتانیا که تردید منصور در دفاع از قرارداد را دید با نظر مثبت به نخست وزیری سرلشگر رزم آرا تمایل نشان داد. منصور در 5 تیر 1329، به شرط اعزام به رم در سمت سفیر ایران در ایتالیا، استعفا کرد.

رزم آرا که در ارتش به خاطر سخت کوشی و مدیریت خود صاحب نامی بود، وارد سیاست شده بود و با ایجاد پیوند با محافل سیاسی امیدوار به نخست وزیری بود. شاه و بریتانیا نیز می خواستند که فرد مؤثری که از اقدامات مختلف نترسد نخست وزیر گردد و کار قرارداد الحاقی را تمام کند. دکتر مصدق و جبهه ملی به شدت با رزم آرا مخالفت کردند ولی او توانست رای اعتماد از مجلس را به دست آورد. رزم آرا از مجلس خواهان تصویب قرارداد الحاقی شد ولی مخالفت مصدق و جبهه ملی بجای این کار منجر به مطرح شدن پیشنهاد ملی شدن نفت در سراسر ایران شد.

موضوع منحل کردن مجلس توسط شاه برای باز کردن دست رزم آرا نیز در میان هواداران بریتانیا مطرح بود ولی شاه که دیگر از قدرت دریافت رزم آرا و احتمال سرنگونی خود به دست او بیمناک شده بود به مخالفان وی پیوست. رزم آرا که از تصویب قرارداد الحاقی مایوس شده بود بدون اینکه اعلام کند می خواست با پشتیبانی ظاهری از اندیشه ملی شدن نفت قرارداد جدیدی را پیشنهاد کند که عملا حق نشر ایران را به 50 درصد می رساند. ولی مقامات شرکت نفت ایران و انگلیس به شدت با این فکر مخالفت کردند. رزم آرا در 16 اسفند 1329 کشته شد.

پس از کشته شدن رزم آرا، شاه باز هم بدون کسب رأی تمایل مجلس، حسین علاء را به نخست وزیری برگزید. خاتمه پس از ماه ها مبارزه مردم ایران با استعمار در روز 29 اسفند 1329 ماده واحده ملی شدن صنعت نفت ایران از تصویب نمایندگان مجلس گذشت.

کمیسیون نفت در 5 اردیبهشت 1330 گزارشی مشتمل بر 9 ماده به مجلس تقدیم کرد و نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران به ثمر نشست.

نفت و دولت مصدق

پس از نخست وزیری مصدق در اردیبهشت 1330، اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت در سرلوحه برنامه دولت نهاده شد. با تصویب این قانون شرکت سابق نفت ایران و انگلیس خلع ید و صنعت نفت ایران در عمل ملی اعلام شد.

روز هفتم اردیبهشت 1330 مجلس شورای ملی، طرح 9 ماده ای اجرایی ملی شدن صنعت نفت را به اتفاق آرا تصویب کرد و فرانسیس شپرد (سفیر انگلیس) عصر همان روز در یک کنفرانس مطبوعاتی به این اقدام مجلس اعتراض کرد. روز 22 اردیبهشت 1330 مجلس شورای ملی و سنا، بنا بر ماده اول قانون اجرایی ملی شدن صنعت نفت، نمایندگان خود برای تشکیل هیات مختلط در خلع ید از شرکت نفت سابق را انتخاب کردند. انگلیس که این بار خطر را جدی تر تشخیص داد، دو ماه پس از ملی شدن صنعت نفت به تاریخ 5 خرداد 1330 با استناد به معاهده 1312 شمسی منعقده میان تهران و لندن، شکایتی علیه ایران تنظیم و به دیوان لاهه ارسال کرد. دیوان لاهه نیز همان روز دادخواست دولت انگلیس را به وزارت خارجه ایران تسلیم کرد. به دنبال طرح این شکایت دولت مصدق گفت که چون معاهده 1312 یک قرارداد بین المللی نیست، لغو آن به منزله نقض قوانین بین المللی به شمار نمی رود و لذا شکایت انگلیس از ایران بی مورد است.

با وجود واکنش خشمگینانه انگلیسی ها، روز 19 خرداد 1330، اعضای هیات مدیره شرکت ملی نفت ایران و سه نفر از اعضای هیات مختلط، با استقبال پرشور ده ها هزار نفر از مردم خوزستان وارد آبادان شدند و خاتمه در 29 خرداد، پرچم ایران بر فراز ساختمان اداره مرکزی شرکت سابق برافراشته شد و تابلوی هیات مدیره موقت در آنجا نصب شد. انتخاب مهندس مهدی بازرگان به عنوان نخستین مدیرعامل شرکت نفت ایران نیز نشان دهنده هوشمندی دولت ملی مصدق بود زیرا انگلیسی ها به دلیل اینکه با نخست وزیری مصدق موافقتی نداشتند و ملی شدن نفت را هم بر نمی تابیدند، تمام توان خود را برای از کار انداختن دولت مصدق و تبلیغات بر ضد وی به کار گرفته و سفیر این کشور از نسبت دادن اتهام های ناروا و به دور از ادب به رهبر نهضت ملی ایران فروگذار نمی کرد.

روز 7 خرداد 1331 دکتر مصدق در رأس هیاتی راهی لاهه شد و در چندین جلسه به دفاع از حق ایران پرداخت. روز سوم تیر دکتر مصدق به تهران مراجعت کرد و دادگاه لاهه پس از دوازده جلسه وارد شور شده و بالاخره در 31 تیرماه 1331 با 9 رأی مخالف در برابر 56 رأی موافق، حکم خود را مبنی بر عدم صلاحیت دیوان دادگستری بین المللی در رسیدگی به دادخواست انگلستان صادر کرد.